آصف خان

آصِف‎خان، خواجه غیاث‎الدین علی قزوینی، از دولتمردان صاحب کمال، سرشناس و ایرانی‎الاصل دورۀ اکبرشاه (963-1014ق / 1556-1605م). وی فرزند آقا ملّای دوات‎دار قزوینی (صمصام‎الدوله، 90؛ علّامی، تعلیقات مترجم به انگلیسی، 398) از رجال دربار شاه طهماسب صفوی (919-984ق / 1513-1576م) است که خود را از اولاد شیخ شهاب‎الدین سهروردی (539-632ق /  1144-1235م) می‎دانست (صمصام‎الدوله، 90-91). غیاث‎الدین برخلاف برادرانش میرزا ‎بدیع‎الزمان حاکم کاشان پدر میرزاجعفر آصف‎خان (ه‍ م) و آقامحمد زمان، دیوانی دارالسلطنۀ تبریز و احمدبیگ از حاکمان محال خراسان (اسکندربیگ، 166) که در ایران و دربار شاه‎طهماسب ماندگار شدند، راه هند در پیش گرفت (صمصام‎الدوله، 90-91؛ علامی، تعلیقات مترجم به انگلیسی، 479) و همچون غیاث‎بیگ تهرانی پدر ابوالحسن آصف‎خان (ه‍ م) وزیر مقتدر جهانگیر، از مردان بسیار مؤثر و بانفوذ دربار تیموریان هند شد. آصف‎خان به همراه تنی چند از سرداران وفادار به اکبرشاه، عهده‎دار اقدامات نظامی مهمی گشت که منجر به غلبۀ اکبر بر راجپوتها و تصرف قلاع و مراکز قدرت آنان در گُجْرات و نواحی شمال هند گردید، چنان که علامی نام او را در شمار «بهادران اخلاصمند» اکبرشاه ‎یاد کرده است (3 /  49). نخستین‎بار در 976ق / 1568م پس از تصرف قلعۀ «چَتور» همراه قلیچ‎خان اندجانی مأموریت یافت که شاهزادگان یاغی را وادار به فرمانبری سازد (خافی‎خان، 173؛ فرشته، 1 /  258). آنگاه در ایلغار 9 روزۀ گجرات در 981ق / 1573م در رکاب اکبرشاه مأموریتهای دشواری انجام داد و الحاق لشکر «پَتن» را به اردوی اکبرشاه به انجام رساند (2 جمادی‎الاول 981ق / 30 اوت 1573م، ملاعبدالباقی نهاوندی، 797-799). پس از بازگشت از گجرات به پاس خدماتش، در 16 جمادی‎الاول 981ق / 14 سپتامبر 1573م به خطاب آصفخانی نایل و به بخشیگری (مقام لشکرآرایی و انتظام امور سپاه) گجرات زیر فرمان میرزاعزیز کوکه منصوب شد (نهاوندی، 796-799؛ علّامی، 3 / 64).
در جنگ اکبرشاه با «رانا» آصف‎خان در سپاهی که به فرماندهی کنورمانسنگهه از اَجْمیر به سوی کوکند رهسپار شد (دوشنبه دوم محرم 984ق /  اول آوریل 1576م)، در کهنور از فرماندهان هراول (دستۀ پیشقراولان لشکر) بود (صمصام‎الدوله، 91؛ علامی، 3 / 174) و پس از پیروزی سپاه مغول در این جنگ، اکبرشاه وی را با جمعی دیگر از سرداران خود برای پاک کردن « ایدر» از شورشیان به آن سامان فرستاد (984ق / 1576م). آصف‎خان در موقعیت بحرانی و دشواری که پس از کشته شدن میرزا‎مقیم نقشبندی روی داده بود، فرماندهی سپاه را به عهده گرفت و دشمن را سرکوب و «ایدر» را تصرف کرد (صمصام‎الدوله، 92؛ علّامی، 3 / 191، 199). در 986ق /  1578م همراه کنور مانسنگهه و زین‎خان کوکه مأمور گوشمالی امرای بلوچ گردید (علامی، 3 /  248) و در 987ق /  1579م به مالوه و گجرات اعزام شد تا زیر نظر شهاب‎الدین احمدخان به انتظام امور لشکری (بخشیگری) بپردازد (علامی، 3 / 264).
خواجه غیاث‎الدین علی‎آصف‎خان در 989ق / 1581م در گجرات وفات یافت (صمصام‎الدوله، 92). او را مردی شجاع و خوش‌سخن توصیف کرده‌اند (علامی، 3 / 64).
ازدواج دختر او با ابوالحسن آصف‎خان وزیر مقتدر جهانگیر و برادر نورجهان و پدر ممتاز محل دو ملکۀ معروف هند، نفوذ خانوادۀ او را افزونی بخشید (علامی، تعلیقات مترجم به انگلیسی، 398، 575). لیکن پسر او میرزا ‎نورالدین به سبب شرکت در توطئۀ شاهزادۀ دربند (خسرو) بر ضد جهانگیر، به دار کشیده شد (صمصام‎الدوله، 93؛ جهانگیر‌گورکانی، دیباچۀ جهانگیرنامه، 71).

مآخذ

اسکندربیک‌منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، به کوشش ایرج افشار، تهران، امیرکبیر، 1350ش، 1 / 166؛ جهانگیر گورکانی، نورالدین محمد، جهانگیرنامه، به کوشش محمدهاشم، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1359ش، صص 70-71؛ خافی‎خان نظام‎الملکی، منتخب‎اللباب، به کوشش مولوی کبیرالدین احمد و مولوی غلام‌قادر، کلکته انجمن آسیایی بنگاله، 1869م؛ صمصام‎الدوله، شاهنوازخان، مآثرالأمراء، به کوشش مولوی عبدالرحیم، کلکته، انجمن آسیایی بنگاله، 1888م؛ علّامی، ابوالفضل، اکبرنامه، به کوشش مولوی عبدالرحیم، کلکته، انجمن آسیایی بنگاله، 1886م؛ فرشته، محمدقاسم، تاریخ، کانپور، 1290ق؛ نهاوندی، ملاعبدالباقی، مآثر رحیمی، به کوشش محمدحسین هدایت، کلکته، انجمن آسیایی بنگاله.

بخش تاریخ